HARREMAN SOZIALEN ALDAKETEZ ETA INDARKERIA MATXISTAZ – ITAIA

“Beti izan da, eta beti izan­go da.” Baiez­ta­pen hori akats sako­na da. Horren fal­tsu­ta­su­naz kon­tu­ratze­ko, ira­ga­ne­ko jen­dea nola bizi zen ira­kur­tzea bes­te­rik ez dugu, eta bereha­la ikus­ten dugu nola dagoen dena alda­ke­ta­ren men­pe, eta nola ez dagoen ez ohi­tu­ra­rik, ez era­kun­de poli­ti­ko­rik, ez mora­lik, fin­ko eta aldae­zin man­ten­tzen denik.
Alek­san­dra Kollon­tai, 1920

Bizi garen for­ma­zio sozia­laz ari gare­nean, argi dago ez ditue­la his­to­rian zehar eta leku guz­tie­tan ezau­ga­rri eta for­ma ber­di­nak har­tu. Gizar­te bur­ge­sa­ri dago­kio­nez, honen sorre­ran gizar­te feu­da­le­ko ezau­ga­rrien arras­toak zeu­den lana­ren anto­la­ke­tan eta kul­tu­ran, eta ez dute zeri­ku­si­rik gaur egun­go gizar­tean ditu­gu­ne­kin. Aldi berean, esan gene­za­ke, for­ma­zio sozial bate­ko harre­man sozia­lak ez dire­la puruak. Hau da, bes­te for­ma­zio sozial batzue­ta­ko arras­toe­kin edo eto­rri­ko dire­nen espe­ri­men­ta­zio for­me­kin elkar­bi­zi dira.

Cin­zia Arruz­zak esan beza­la, “gene­ro zapal­kun­tza kapi­ta­lis­moa­ren aurre­ra­go­tik exis­titzen bazen ere, honek ez du esan nahi ondo­ren [gene­ro zapal­kun­tzak] har­tzen dituen for­mak ber­di­nak dire­nik.”ⁱ Gizar­te bur­ge­sa­ren sorre­ran, gizar­te aurre-kapi­ta­lis­te­ta­ko sexuen ara­be­ra­ko des­ber­din­ta­sun sozia­lak eta horrek har­tzen zituen for­ma hie­rar­ki­ko eta bio­len­to­ak bir­mol­da­tu ziren, jen­dar­tean harre­man­tze­ko kodeak bir­mol­da­tu ziren beza­la. Gene­ro zapal­kun­tza, hasie­ra-hasie­ra­tik, nabar­men onu­ra­ga­rria zitzaien kla­se gisa osa­tu berri ziren jabe­du­nei. Hala, aurre­ko men­dee­ta­tik zeto­rren ema­ku­meen subor­di­na­zioa kapi­ta­la­ren zikloan sub­su­mi­tu zen, honen gizar­te anto­la­ke­tan fun­tzio kon­kre­tu bat betez, eta ema­ku­me lan­gi­leak zapal­tze­ko for­mak eta tres­nak eguneratuz.

Ema­ku­meen gai­ne­ko zapal­kun­tzak bete dituen fun­tzioak, hor­taz, alda­ko­rrak izan dira, gara­pen sozia­la­ren ara­be­ra­koak, his­to­riak mol­da­tuak. Badi­ra, hala ere, zapal­kun­tza egi­ka­ritze­ko for­ma kon­kre­tu batzuk kons­tan­te­ak izan dire­nak, indar­ke­ria sexua­la adi­bi­dez. Bortxa­ke­ta neu­rri her­tsatzai­lea izan da ema­ku­meen­tza­ko jabetza pri­ba­tua­ren his­to­rian zehar. Ger­da Ler­ner antro­po­lo­goak antzi­na­ro­ko eskla­butzaz zera dio: “terro­rea eta indar­ke­ria fisi­koak, per­tso­na askeak eskla­bu bihur­tze­ko pro­ze­suan fun­tsez­ko osa­gaiak zire­nak, kasu feme­ni­noan bortxa­ke­ta­ren for­ma har­tu zuten. Bortxa­ke­ta­ren bidez fisi­ko­ki azpi­ratzen zituz­ten ema­ku­meak; haur­dun gera­tu ondo­ren, haien jabeei psi­ko­lo­gi­ko­ki lotu­ta gel­di­tu­ko ziren [umea sal­batze­ko espe­ran­tza dela eta].”ⁱⁱ Men­deak aurre­ra egin­da, Ange­la Davi­sek AEB­ta­ko eskla­bu bel­tzez “bal­din eta pro­betxu­ga­rria bazen [eskla­bo-jabeen­tza­ko] ema­ku­me eskla­boak esplo­tatzea gizo­nak bali­ra beza­la, orduan, gene­ro­rik ez balu­te beza­la tra­tatzen zituz­ten; bes­tal­de, soi­lik ema­ku­meei zego­kien gisan esplo­ta­tu, zigor­tu eta zapal­du bazitza­ke­ten, bada, orduan, ema­ku­mea­ren rolean gil­tza­petzen zituz­te­la”ⁱⁱⁱ aipatzen du. Gaur egu­ne­ra eto­rri­ta, femi​ni​ci​dio​.net web­gu­nean jaso dute­nez, 2019 urtean Espai­niar Esta­tuan erail­da­ko ia 100 ema­ku­mee­ta­tik hiru pros­ti­tu­tak ziren, eta erail­ke­ta­ren arra­zoia bortxa­ke­ta ins­ti­tu­zio­na­li­za­tu hori zen kasu batean behin­tzat^iv.

Kasuan kasu, sexu indar­ke­riak fun­tzio des­ber­di­nak bete izan ditu for­ma­zio sozial bakoitzean. Alde bate­tik, antzi­na­roan, tri­buen arte­ko gerra­ren ostean, tri­bu gal­tzai­le­ko ema­ku­meak harra­pa­ki­na­ren (botín) par­te iza­nik, gal­tzai­leak umi­liatzea eta haien oho­rea lai­dotzea lor­tzen zen. Bes­te alde­tik, XIX. men­dea­ren hasie­ran eskla­buen sale­ros­ke­ta legez debe­ka­tu ostean, ema­ku­meak bortxa­tuz –edo bortxa­tu-ara­ziz– eskla­bu zire­nen ondo­ren­gotza ber­matzen zen, hau da, eskla­bu-jabeen esplo­tatzai­le egoe­ra man­ten­tzea. Susan Brown­mi­lle­rren hitze­tan ema­ku­me bel­tzen ugal­ke­ta-sis­te­ma­ren gai­ne­ko kon­tro­lak eskla­boen “eten­ga­be­ko hor­ni­kun­tza” eka­rri zuen.^v Azke­nik, gizar­te bur­ge­sak gaur egun duen gara­pen pro­duk­ti­bo eta kul­tu­ra­la­ren mai­la ain­tzat har­tu­ta, pros­ti­tu­zioak ema­ku­me pro­le­ta­ri­za­tue­nen (Eus­kal Herrian batez ere migran­te­ak edo­ta transak) esplo­ta­zio­tik esku­ra­tu­ta­ko moz­ki­na esku­ratzea eta sozial­ki ema­ku­mea­ren gor­putza­ren objek­ti­bi­za­zioa –fetitxi­za­zioa esan gene­za­ke, gur­tze objek­tu eta mer­kan­tzia izae­ra due­la eta– arautzea eta nor­ma­li­zatzea lor­tzen du.

Zer esa­nik ez, men­de bat atze­ra egi­ten badu­gu: for­dis­moa­ren arra­kas­ta­ren bal­din­tza gisa sor­tu­ta­ko fami­lia ere­dua­ren eta etxe­ko-andre figu­ra­ren mol­da­ke­tan indar­ke­ria sexua­lak izan­da­ko pape­raz, erli­jio kris­taua­ren arauen bai­tan beti ere, lan­gi­le kla­se­ko ema­ku­meei beraien sena­rren sexu gri­na asetzea exi­gitzen baitzitzaien. Horrez gain, garai­ko sines­men eta ohi­tu­rek herrial­de indus­tria­li­za­tue­ta­ko ema­ku­me des­ja­be­tuei atxi­ki­tu ziz­kie­ten zain­tzai­le enpa­ti­ko eta irra­zio­na­len ezau­ga­rriak natu­ra­li­zatzea­ren ondo­tik, etxe barrue­tan osten­du­ta gera­tu ziren. Hala, ber­tan egi­ten zituz­ten lan­gi­le kla­sea­ren erre­pro­duk­zio lan asko eta asko­ren kos­tuak aurrez­ten zituen bur­ge­sia jaio­be­rriak: lan­gi­le­ria­ren erre­pro­duk­zio bio­lo­gi­koa­re­nak eta hezi­ke­ta­re­nak esa­te­ra­ko. Ema­ku­me lan­gi­leen sena­rra­re­ki­ko derri­gor­ta­sun sozia­la beraz, ez zen ausaz­koa, moral kris­taua­ren apa­rien­tzia har­tzen zuen inpe­ra­ti­bo eko­no­mi­koa bai­zik, ekoiz­pen modu kapi­ta­lis­ta­ren exijentzia.

Era berean, sexu indar­ke­riak, honen kon­tra anto­la­tu­ri­ko mugi­men­du zabal baten his­to­ria utzi digu mahai­gai­nean. Luze eta sakon lan­du­ta­ko gaia izan da hau, batez ere auto­re eta mugi­men­du femi­nis­ten par­te­tik. Horren labur­pen eta ondo­rio dugu hurren­go azalpena:

Ilus­tra­zioa­ren has­ta­pe­ne­tan, gara­pen tek­ni­ko eta zien­ti­fi­koa­ri esker, tra­di­zio eta sines­me­nei arra­zio­nal­ta­su­na gai­len­du zitzaien pen­tsa­men­du korro­te berria­ren esku­tik. Hez­kun­tzak eta esku­bi­dee for­ma­lek garran­tzia han­dia har­tu zuten, eta sona han­dia du 1791eko Olym­pe de Gou­ges-en hiri­tar­ta­su­na­ren alde­ko adie­raz­pe­nak, ema­ku­me eta gizo­nek esku­bi­de ber­be­rak izan behar zituz­te­la jasotzen zue­nak^vi, esa­te­ra­ko.

XIX. men­dean zehar alda­ke­ta sozial han­diak eman ziren for­ma­zio sozial kapi­ta­lis­ta­ren gara­pe­nean, ema­ku­me lan­gi­leen masak sol­da­ta­pe­ko lanean hasi ziren eta ema­ku­me bur­ge­sa etxe­ko lane­ta­ra bide­ra­tua izan zen. Horrek ema­ku­me bur­ge­sen sumin­du­ra eta anto­latze­ko nahia era­gin zituen, sufra­gis­ten mugi­men­dua­ri bide ema­nez. Fami­lia pro­le­ta­rioei dago­kie­nez, Engel­sek hauen bai­tan erro­tu­ta­ko ema­ku­meen aur­ka­ko basa­ke­ria aipa­tu^vii aurre­tik, Flo­ra Tris­tá­nek adie­ra­zi zuen “ger­tu­tik iku­si behar zire­la lan­gi­le kla­se­ko etxe horiek (batez ere txa­rre­nak), sena­rrak pai­ratzen duen zori­gaitza, ema­ku­meak jasa­ten duen sufri­men­duaz ideia bat iza­te­ko. Gaitzes­pe­nak, irai­nak, kol­peak, nega­rrak eta etsi­pe­na” aipa­tu zituen beza­la, horiek saihes­te­ko nes­ken hez­kun­tza­ren alde ager­tu zen, lan­gi­le kla­se osoa­ren hobe­kun­tza eka­rri zue­la sinetsiz.^viii Zen­bait akti­bis­ta eta idaz­lek ezkon­tzak kla­se ertai­ne­ko ema­ku­me inge­le­sen­tza­ko era­gi­ten zuen men­de­ra­kun­tza sala­tu zuten^ix garai har­tan, ema­ku­me ezkon­duen babes­ga­be­ta­su­na eta azpi­ra­ke­ta nabar­men­du zituz­te­la­rik. Sufra­gis­tak ere batu ziren alda­rri har­ta­ra eta ezkon­tza pro­ble­ma­ti­za­tu zuten. Adi­bi­dez alkoho­la­ren kon­tsu­moa­ren kon­tra ager­tu ziren, honek biko­teen bai­ta­ko ema­ku­meen kon­tra­ko indar­ke­rian zuen pape­ra azaleraziz.

XX. men­de­ko hasie­ra­ko boltxe­bi­keek Erru­sia­ko ema­ku­me lan­gi­le eta neka­za­rien egoe­ra negar­ga­rria­ren aurrean, hain­bat pro­po­sa­men poli­ti­ko jarri zituz­ten martxan ema­ku­meen zapal­kun­tza­ri aurre egin asmoz^x. Horien artean aipa­ga­rrie­nak, ema­ku­mea etxe­ko iso­la­men­du­tik ate­ratze­ko egi­ni­ko kolek­ti­bi­za­zio pro­po­sa­me­nak, honen par­te har­tze poli­ti­ko eta sozia­la ber­matzen zuten lege eta bal­din­tzak. Ema­ku­meen kon­tra­ko indar­ke­ria des­ager­tu asmoz, alda­rri­ka­pen des­ber­di­nei lotu­ta­ko hain­bat alda­ke­ta poli­ti­ko gau­za­tu zituz­ten boltxe­bi­keek. Horre­la, meta­tu­ta­ko bote­rea­ri esker, kla­se kon­tzien­tzia­ren zabal­pe­na­ren esku­tik aurre­ra­pen mate­rial eta kul­tu­ra­lak lor­tu zituz­ten ema­ku­meak iraul­tza­ren sub­jek­tu inte­gral izan zite­zen, esta­tu sozia­lis­ta­ko esku­bi­de for­mal eta erreal guz­tien jabe. Adi­bi­dez, 1917ko aben­dua­ren 18an onar­tu­ta­ko dibor­tzioa­ren legeak, ema­ku­meei beraien gizo­nen­gan­dik banatze­ko auke­ra eskain­tzen zien bi aste­ko epean asko jota, Alek­san­dra Kollon­tai­ren hitze­tan.^xi

Bes­tal­de, ema­ku­me neka­za­riak base­rrie­ta­ra lotzea era­gi­ten zuen jabetza for­ma pri­ba­tua­ren kri­ti­ka gogo­rra gara­tu zuten, eta eska­la txi­ki­ko neka­za­ritzak erli­jioa­ren heda­pen eta errotzean ahal­bi­detzen zue­la adie­ra­zi. Hor­ta­ra, neka­za­ritza­ren kolek­ti­bi­za­zioak alda­ke­ta kul­tu­ra­lean eka­rri­ko zituen onu­rak argu­dia­tu zituz­ten, ema­ku­me neka­za­rien iso­la­men­dua­re­kin, eta haien gai­nean sena­rrak zuen indar­ke­ria era­blil­tze­ko auke­ra­re­kin amaitze­ko bidea ire­kiz.^xii Pros­ti­tu­zioa­ri dago­kio­nez^xiii, lan­gi­le kla­se osoa­ren gaitz gisa jorra­tu zen, zuze­nean ema­ku­me lan­gi­le guz­tiei era­gi­ten zie­na. Horre­kin amaitze­ko pun­tu anitz asko jasotzen zituen plan­te­amen­duak gara­tu ziren: ema­ku­meen sol­da­ta baxuek ema­ku­meak pros­ti­tu­zio­ra jotzea era­gi­ten zue­nez, haien lane­ra­ko tek­ni­ka eta abi­le­ziak garatze­ko pro­gra­mak; ema­ku­me masa zaba­len­gan kla­se kon­tzien­tzia heda­tu eta komu­nis­moa­ren erai­kun­tzan lerro­katzea; depar­ta­men­tuen arte­ko elkar­la­na bul­tzatzea, esa­te­ra­ko etxe­bi­zitza esku­bi­dea ber­matze­ko ema­ku­me iritsi berriei herriz herri; sexu-hezi­ke­ta aldatzea…

Biga­rren ola­tu femi­nis­ta­ra sal­to egin­da, 60. hamar­ka­da­ko egoe­ra sozio­po­li­ti­ko azto­ra­tua oso eman­ko­rra izan zen anti-sis­te­ma gisa izen­da­tu­ta­ko borro­ke­tan eta ekoiz­pen teo­ri­koan. Femi­nis­moa­ri dago­kio­nez, ema­ku­me sozia­lis­ta eta bel­tzek gene­roa­ren, arra­za­ren eta kla­sea­ren ingu­ru­ko iker­ke­tak, ezta­bai­dak eta pro­po­sa­men poli­ti­koak gara­tu zituz­ten.^xiv Bes­tal­de, femi­nis­mo erra­di­ka­lak patriar­ka­tua­ren kon­tzep­tua lan­du zuen; horren bidez, sexu-gene­roan oina­rri­tu­ta­ko eta bes­te domi­na­zio-sis­te­me­ki­ko inde­pen­den­tea zen domi­na­zio-sis­te­ma bat zegoe­la espli­zi­tu egin zuten, Ana de Migue­len hitze­tan.^xv Ema­ku­meen zapal­kun­tza­ren kon­tzep­tua­li­za­zio berri bat gara­tu zuten horre­la, bes­teak bes­te, Kate Mille­tek, Sexual Poli­tics lana­ren egi­leak, eta aurrez aipa­tu dugun Brown­mi­lle­rrek. Mar­ko teo­ri­ko horre­ta­tik abia­tu­ta per­tso­na­la poli­ti­koa da alda­rria pla­za­ra­tu zuten femi­nis­ta erra­di­ka­lek. Aurre­ko korron­teei jarrai­ki, ema­ku­meak gizar­tean bar­ne­ratze­ko nahia ager­tu zuten, dis­kri­mi­na­zio posi­ti­boa eta kuo­tak beza­la­ko pro­po­sa­me­nak mahai­gai­ne­ra­tuz. Horrez gain, alda­ke­ta kua­li­ta­ti­bo bat eka­rri zuen korron­te berri hark, espa­zio pri­ba­tua­ren pro­ble­ma­ti­za­zio eta poli­ti­za­zioa, hain zuzen ere. Horren esku­tik, etxe barrue­tan ema­ten zen ema­ku­meen kon­tra­ko indar­ke­ria, iso­la­tua eta ema­ku­me ahu­len ezau­ga­rria baino, egi­tu­raz­koa zela adie­ra­zi zuten. Horren aurrean, auto-eza­gutza alda­rri­ka­tu zuten, eta hain­bat zer­bitzu “ez-patriar­kal” gara­tu zituz­ten, gine­ko­lo­gia, tra­tu txa­rrak jasan­da­ko ema­ku­meen­tza­ko egoitzak edo­ta haur­tzain­de­giak, esaterako.

XX. men­de­ko amaie­ra­ri so egi­ten badio­gu, bi ezau­ga­rri azpi­ma­rra­tu ditza­ke­gu kla­se ertai­ne­ko ema­ku­meen egoe­raz. Bate­tik, ema­ku­mea esku­bi­de oso­ko hiri­tar gisa­ra egi­ka­ri­tu zen: mai­la guz­tie­ta­ko hez­kun­tza jasotze­ko, sol­da­ta­pe­ko lanean aritze­ko eta ins­ti­tu­zioe­tan par­te har­tze­ko esku­bi­deak esku­ra­tu zituen. Ema­ku­meen kon­tra­ko indar­ke­ria­ri aurre egi­te­ko legeak eta auzi pena­lak gara­tu ziren. Horren adi­bi­de dugu Espai­niar Esta­tu­ko 1/​2004 Gene­ro indar­ke­ria­ren aur­ka­ko babes oso­ra­ko neu­rriei buruz­ko Lege Orga­ni­koa. Bes­te­tik, femi­nis­moa aka­de­mia­ra iritsi zen, bes­te mugi­men­du sozia­lak iritsi ziren beza­la. Ema­ku­me- edo­ta Gene­ro-ikas­ke­tak bider­ka­tu egin ziren uni­ber­tsi­ta­tee­tan. Iraul­tza sozia­lis­ten gain­behe­ra­re­kin bate­ra agor­tutzat eman zen mar­xis­moa errea­li­ta­tea azter­tu eta eral­datze­ko tres­na gisa, eta bes­te­la­ko teo­ria eta meto­do­lo­giak gara­tu ziren. Pos­mo­der­nis­moa­ren esku­tik, ideal ilus­tra­tuen sub­jek­tu auto­no­mo­ren agor­pe­na ira­ga­rri zen, eta bes­te­la­ko plan­te­amen­duak garatze­ko auke­rak ire­ki ziren, inter­sek­zio­na­li­ta­tea­re­na edo­ta gene­roen per­for­ma­ti­bi­ta­tea­re­nak adi­bi­dez, femi­nis­moa­ri lotu­ta­ko bi aipatzearren.

Ongi­za­te Esta­tua­ren gain­behe­ra­rar­te baketsua ziru­dien gizar­te kapi­ta­lis­tan, bai­na, ez zen ema­ku­meen kon­tra­ko indar­ke­ria­re­kin bukatze­ko bitar­te­koe­kin asma­tu, are gutxia­go peri­fe­ria­ko herrial­dee­tan. Gaur gaur­koz, men­de­bal­de­ko gizar­tee­tan ema­ten ari den kla­se ertai­na­ren desin­te­gra­zioa­ren esku­tik, gai­ne­ra, ema­ku­me pro­le­ta­rioen kon­tra­ko indar­ke­ria kua­li­ta­ti­bo­ki area­gotzen ari da eta sek­to­re sozial hau kuan­ti­ta­ti­bo­ki han­ditzen. Poli­ti­ka inter­kla­sis­ten porro­ta bizitzen ari garen hone­tan, bai­na, indar­ke­ria horren area­gotze eta iku­sa­raz­tea­ren ondo­rioz, honi aurre egi­te­ko pro­po­sa­me­nak garatze­ko auke­ra ager­tu zai­gu. Izan ere, fro­ga­tutzat eman deza­ke­gu poli­ti­ka horien inefi­ka­zia, batez ere ema­ku­me lan­gi­leon gai­ne­ko indar­ke­ria eta zapal­kun­tzak gizar­te bur­ge­sean betetzen dituen fun­tzioak albo­ra­tu bai­ti­tuz­te. Area­go, ema­ku­me lan­gi­leon zapal­kun­tza bur­ge­sia­ren bote­rea­ren estruk­tu­ra­ren par­te den gene­ro pro­ble­ma­ti­ka­ren ondo­rio gisa ager­tzen zaigu.

Ez gaitza­te­la, hor­taz, his­to­rian zehar ema­ku­meak zapal­tze­ko, zau­ritze­ko, bortxatze­ko eta erail­tze­ko moduek itsu­tu. Espe­rien­tzia his­to­ri­ko­tik, nos­ki, ira­kas­pen poli­ti­koak ate­ratzen jarrai­tu behar dugu, espe­rien­tzia honen aku­mu­la­zio­rik gabe, gaur ez gina­te­ke eta hemen egon­go. Horrek aldiz, ezin gai­tu ira­kur­ke­ta his­to­ri­koe­ta­ra muga­tu. Ema­ku­me lan­gi­leon egun­go egoe­ra ana­li­za­tu eta gal­de­ra ikus­pu­tu ego­ki­tik for­mu­latzen asma­tu behar dugu. Beraz, segi deza­gun iker­tzen gaur egun ema­ku­me lan­gi­leon zapal­kun­tza ahal­bi­detzen dituz­ten auke­rak zein­tzuk diren, asetzen dituen intere­sak nore­nak eta zein har­tzen dituen for­mak. Nola ez, indar­ke­ria horre­kin amaitze­ko estra­te­gia zein den gara­tu deza­gun, eta prak­ti­ka­ra sal­to egi­te­ko gure tak­ti­ka disei­na dezagun.